به بهانه شعار امسال روز جهانی سالمند
سالمندی، براي افراد مختلف تجربه یکسانی به همراه ندارد. برخي سالمندان به سطحی از رضايت و خرسندي قابل قبول مي رسند، در حالي که برخي ديگر با احساس عدم رضایت از زندگی از افول اعتبار اجتماعي به همراه مشکلات جسمی و روانی متعدد شکایت دارند. راز يک زندگي توأم با رضایت، خشنودی و درک تجربه مثبت از زندگی در سنين سالمندی چيست؟
تحقیقات فراوانی در مورد تأثير شرايط زندگي عيني، از قبیل سلامت(دیدگاه پزشکی) و همچنین شرایط اجتماعي(دیدگاه اجتماعی) بر تجربه مثبت از زندگي در سنين سالمندی وجود دارند.
علی رغم اهمیت سلامت در دوران سالمندی، لیکن توجه دیدگاه پزشکی عمدتاً بر گروه سالمندان دچار بیماری های ناتوان کننده و نیازمند مراقبتهای پزشکی است و کمتر متوجه بخش بزرگی از جمعیت سالمندان است که از وضعیت سلامت نسبتا خوبی برخوردارند.
لذا دیدگاه پزشکی به تنهایی تامین کننده رضایت سالمندان نمی باشد. بر خلاف دیدگاه پزشکی که متاسفانه در جامعه ما نیز غالب است، بخش قابل توجهی از سالمندان توانمند و دارای استقلال عملکردی بوده و امور روزمره زندگی خود را به راحتی انجام می دهند و تنها بخش کمی از آنها از لحاظ جسمی و روانشناختی ناتوان بوده و به مراقبت اساسی وابسته هستند.
لذا در مبحث سالمندی، دیدگاه اجتماعی از اهمیت فراوانی برخورداری است. در این بین سازمان جهانی بهداشت، افزایش مشارکت اجتماعی سالمندان را به عنوان راهکاری موثر در پاسخ به نگرانی جوامع در خصوص پدیده سالمندی پیشنهاد کرده است. مشارکت اجتماعی فرایند مداخله آگاهانه، داوطلبانه و گروهی افراد با توجه به علایق آنها در فعالیت های اجتماعی مانند فعالیت های مذهبی، سیاسی و سرگرمی است و به عنوان عامل تعیین کننده وضعیت سلامت و بعد مهم و قابل اصلاح سالمندی موفق به شمار می آید.
مشارکت به معنای ایفای نقش توسط سالمندان و استفاده از استعداد های آنها است. به نظر می رسد که بیرون آمدن از تسلط دیدگاه پزشکی و جدی گرفتن دیدگاههای اجتماعی و مثبت به سالمندی و طراحی مداخلات با تکیه بر آنها، نه تنها از روند حرکت سریع بخش قابل توجهی از جمعیت سالمندان به سوی گروه سالمندان ناتوان و وابسته پیشگیری می کند، بلکه از ظرفیت ها و توانمندی های بخش عمده ای از سالمندان برای مشارکت در جامعه نیز استفاده می شود.
از طرفی برخی تحقیقات بر این نکته تأکید دارد که تجربه مثبت زندگی در سنين سالمندی علاوه بر شرایط عيني سالمندان که به آن اشاره شد، به توسعه روانشناختي آنها در سراسر دوره زندگي، مانند ميزان خرد سالمند نیز وابسته است.
بر این اساس افراد با تجارب يک عمر که شخصيت آنها را شکل داده است، به دوران سالمندی وارد مي شوند. اين تجارب تعيين مي کنند که آنها چگونه با فراز و نشيب زندگي در سال هاي بعد برخورد مي کنند. در نتيجه، افراد سالمند نسبت به موقعيت هاي عيني مشابه به روش هاي يکسان واکنش نشان نمي دهند . احتمالا افرادی که تجربه های مثبتی در سنین قبل سالمندی تجربه کرده اند در دوران سالمندی نیز این تجارب مثبت برایشان تکرار می شود و بالعکس.
در نتیجه بنا به منابع شخصي سالمندان، شرايط مشابه ممکن است براي برخي تحمل ناپذير و براي برخي ديگر قابل تحمل و يا حتي سودمند باشد .
امروزه به نقش خرد بر درک مثبت از سالمندی تاکید شده است. به نظر می رسد افراد با تکیه بر خرد به موازات سالمند شدن، بر دیدگاه های محدودی که در سال های اولیه زندگی داشتند، فائق می آیند. در طول فرآیند سالمندی، سالمندان خردمند کمتر خودمحور می شوند و بیشتر احساس آرامش و اتصال به جهان طبیعی دارند. خرد با سالمندی می آید و وقتی سالمندان با ابهامات و تناقضات ظاهری، مدارا می کنند، از تناقض خارج شده و دیدگاه های ملایم تری در مورد درست یا نادرست بودن پدیده ها پیدا می کنند. این دیدگاه به سالمندان کمک می کند به جای تجربه دوره یاس و ناامیدی به سمت تعالی در دوره سالمندی رفته و درک مثبتی از سالمندی داشته باشند.
البته هر کسی در سالمندی، خرد را کسب نمی کند. برخی سالمندان ممکن است هنوز تلخ و منزوی باشند، احساس طرد شدگی و کنار گذاشته شدن کنند یا بدخلق شوند.
در مورد این قبیل سالمندان بایستی برنامه های آموزشی و مشاوره ای به منظور تغییر و رشد در این زمینه طراحی و اجرا گردد. برنامه هایی به منظور بازتعریف درک از زمان، فاصله و اهداف، باز تعریف درک زندگی، مرگ و کاهش ترس از مرگ، افزایش احساس نزدیکی مثبت با گذشته و نسل های آینده و همچنین برنامه هایی به منظور ایجاد تعادل بین تعاملات اجتماعی و توجه به خود.
در پایان به نقل قولی از یک اندیشمند در این زمینه اشاره می شود:
"زندگی از 60 سالگی شروع می شود. اگر باور داشته باشیم که زندگی یعنی آزادی، خواهیم دید که سر آغاز واقعی این آزادی از 60 سالگی شروع می شود. آزادی از بند خود محوری، آزادی از امر و نهی، آزادی از بند مادیات و توجه به تعالی انسان، آغاز محبت و مهربانی با خود و دیگران، توجه به صداقت و ..."
وحیدرضا برهانی نژاد
دکتری تخصصی سالمندشناسی